Μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 2026 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόκειται να υιοθετήσει τη «Δέσμη Ενεργειακών Μέτρων για τους Πολίτες» (Citizens’ Energy Package). Σκοπός της είναι να βάλει τους πολίτες στην καρδιά της ενεργειακής μετάβασης. Να ενθαρρύνει τα νοικοκυριά και τις τοπικές κοινότητες να συμμετάσχουν ενεργά και να ωφεληθούν ουσιαστικά από τη μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα βασισμένο σε καθαρές μορφές ενέργειας.
Η επικείμενη υιοθέτηση της Δέσμης Ενεργειακών Μέτρων δίνει την κατάλληλη αφορμή για να επανεξεταστεί το ζήτημα της ουσιαστικής συμμετοχής και της δίκαιης κατανομής των ωφελειών από την ενεργειακή μετάβαση προς καθαρότερες μορφές ενέργειας.
Μπορούν να επιτευχθούν - και με ποιούς τρόπους - αυτοί οι δύο βασικοί στόχοι;
Στο επίκεντρο των προτάσεων που κατατέθηκαν κατά τη διάρκεια διαβούλευσης, βρέθηκε η αναγκαιότητα να συμμετέχουν οι τοπικές κοινωνίες στον σχεδιασμό των έργων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), αλλά και να έχουν μερίδιο στα οφέλη που προκύπτουν από αυτά τα έργα.
Ειδικότερα, το παγκόσμιο δίκτυο μη κυβερνητικών οργανώσεων που εργάζονται για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης «Climate Action Network», στέκεται στην ανάγκη η Δέσμη Ενεργειακών Μέτρων για τους Πολίτες να συμπεριλάβει ένα σαφές ρυθμιστικό πλαίσιο με κοινά πρότυπα/κριτήρια για τα κράτη-μέλη, σχετικά με τη συμμετοχή και εμπλοκή των τοπικών κοινωνιών στα έργα ΑΠΕ και σχετικά με τον δίκαιο διαμοιρασμό ωφελειών από τα έργα αυτά.
Προτείνει συγκεκριμένα ποιοτικά και ποσοτικά κριτήρια όσον αφορά στην ποιότητα συμμετοχής και εμπλοκής των πολιτών στα έργα ΑΠΕ, οδηγίες/συστάσεις ώστε, τα κράτη-μέλη να εφαρμόσουν σχήματα διαμοιρασμού ωφελειών από τα έργα με ξεκάθαρους ορισμούς, καλές πρακτικές που έχουν εφαρμοστεί σε άλλες χώρες της Ε.Ε.
Καθορίζει ακόμη ελάχιστα στάνταρτ και Βασικούς Δείκτες Απόδοσης (KPIs), βάσει των οποίων θα αξιολογούνται η συμμετοχή στο σχεδιασμό και τα οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες.
Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται: η ενημέρωση και διαβούλευση με τις τοπικές κοινωνίες, η θέσπιση φορέα διαμεσολάβησης με τις εταιρείες, η ενσωμάτωση προτάσεων των τοπικών κοινωνιών, η δημιουργία τοπικών θέσεων εργασίας, αλλά και η συνιδιοκτησία των έργων ΑΠΕ με τις τοπικές κοινωνίες.
Η κατάσταση στην Ελλάδα
Το 2018 ψηφίστηκε ο εμβληματικός νόμος για τις Ενεργειακές Κοινότητες (ν. 4513) , ο οποίος δημιούργησε για πρώτη φορά το θεσμικό πλαίσιο μέσω του οποίου θα μπορούσαν οι πολίτες, τοπικές επιχειρήσεις, αλλά και οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης να παράξουν καθαρή ενέργεια και να εμπλακούν ενεργά στην μετάβαση σε καθαρές μορφές ενέργειας. Στην πράξη δεν φάνηκε οι Ενεργειακές Κοινότητες να «ανθίζουν» τα επόμενα χρόνια.
Στα βασικά προβλήματα περιλαμβάνονται:
-η απώλεια χρηματοδότησης για τη στήριξή τους από το ΕΣΠΑ 2014-2020 (ΕΠΑνΕΚ)
-η απώλεια κινήτρων όπως είναι η μη συμμετοχή σε ανταγωνιστικές διαδικασίες
-η απουσία δικλείδων για τη διασφάλιση του μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που έχει οδηγήσει σε μεγάλο αριθμό εμπορικών έργων σε σχέση με τα έργα αυτοπαραγωγής
-η κατάχρηση του θεσμού από εταιρίες
-η επιλογή να μην αξιοποιηθούν κονδύλια από το Ταμείο Ανάκαμψης για Ενεργειακές Κοινοτήτες στους Δήμους
Η αποδοχή και οι επικρίσεις
Οι αντιδράσεις στην ανάπτυξη έργων ΑΠΕ είναι έντονες και συχνές, χωρίς να αποτελούν ελληνική ιδιαιτερότητα. Ωστόσο, η έκτασή τους και τα χαρακτηριστικά που λαμβάνουν στη χώρα μας αντανακλούν βαθύτερα ελλείμματα εμπιστοσύνης, συμμετοχής και κοινωνικής νομιμοποίησης.
Ενώ η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών στην Ελλάδα (90,5%) ανησυχεί πολύ ή πάρα πολύ για την κλιματική αλλαγή και το 85% αναγνωρίζει τον ρόλο των ΑΠΕ στον περιορισμό του φαινομένου. Ταυτόχρονα όμως ένα σχετικά υψηλό μερίδιο πολιτών (42%) εκφράζει την άποψη ότι οι ΑΠΕ επιβαρύνουν το περιβάλλον.
Ο βαθμός αποδοχής των έργων διαφοροποιείται ανάλογα με την τεχνολογία και το εάν τα έργα ΑΠΕ εγκαθίστανται σε κοντινή περιοχή. Τα φωτοβολταϊκά έχουν υψηλή αποδοχή (60%) ακόμη και σε κοντινή απόσταση, ενώ, όσον αφορά τα αιολικά, μόλις το 27% αποδέχεται την εγκατάστασή τους σε κοντινή περιοχή.
Οι βασικές αιτίες των αντιδράσεων θα μπορούσαν να συνοψιστούν στις ακόλουθες:
- Στην απουσία ξεκάθαρων κανόνων.
- Στην αποτυχία να περάσει το χαμηλό κόστος παραγωγής των ΑΠΕ στους καταναλωτές ρεύματος.
- Στην απουσία συμμετοχής των πολιτών στην παραγωγή καθαρής ενέργειας και στη γενικότερη απουσία ωφελειών από την ανάπτυξη των ΑΠΕ.
Πρέπει λοιπόν να διασφαλιστεί ότι η ενεργειακή μετάβαση πραγματοποιείται με όρους συμπεριληπτικότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Να διασφαλιστεί ακόμη ότι οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες θα έχουν πρόσβαση σε καθαρή ενέργεια σε προσιτές τιμές και δεν θα κινδυνεύουν από απότομες αυξήσεις των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας ή από ενεργειακή φτώχεια.
Υπάρχει «ανταποδοτικότητα»;
Η συζήτηση για οφέλη των πολιτών από την ανάπτυξη έργων ΑΠΕ περιορίζεται σε ανταποδοτικά οφέλη για κατοίκους που ζουν κοντά σε έργα ΑΠΕ.
Οι δε λέξεις «ανταποδοτικά» ή και «αντισταθμιστικά» πάντα έχουν μία αρνητική χροιά καθώς, υπονοούν μία αντιστάθμιση ή μία ανταπόδοση για κάτι που επηρεάζει αρνητικά τη ζωή των πολιτών, ενώ στην περίπτωση των ΑΠΕ συμβαίνει το αντίθετο.
Τι ισχύει λοιπόν στην Ελλάδα;
Το ειδικό τέλος των ΑΠΕ θεσπίστηκε, για πρώτη φορά, με το νόμο 3468 του 2006 και προέβλεπε την απόδοση ποσοστού 3% επί της, προ Φ.Π.Α., τιμής πώλησης της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγει κάθε παραγωγός ΑΠΕ.
Προβλεπόταν συγκεκριμένα πως τα ποσά αυτά διατίθενται υποχρεωτικά και αποκλειστικά, σε ποσοστό 80%, για την εκτέλεση έργων τοπικής ανάπτυξης. Στη συνέχεια, το 2013, προστέθηκε η πρόβλεψη να αποδίδεται ποσό μέχρι 1% της τιμής πώλησης της ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ στους οικιακούς καταναλωτές περιοχών όπου εγκαθίστανται έργα ΑΠΕ;.
Πρόσφατα, προβλέφθηκε, στο άρθρο 15 του νόμου 4915/2022, να μπορεί μέρος του ειδικού τέλους να διατίθεται για αντιμετώπιση λειτουργικών δαπανών των ΟΤΑ όταν, προηγουμένως προβλεπόταν ρητά και υποχρεωτικά ότι τα κονδύλια χρησιμοποιούνται μόνο για έργα τοπικής ανάπτυξης.
Μπορεί το ειδικό τέλος των ΑΠΕ να διατίθεται για να καλύψει τις «τρύπες» της τοπικής αυτοδιοίκησης; Μάς αρκεί το ειδικό τέλος να είναι ακόμη και σήμερα η μοναδική ωφέλεια των κατοίκων σε περιοχές όπου εγκαθίστανται έργα ΑΠΕ; Μπορεί η απόδοση του ειδικού τέλους να εγγυηθεί ότι η ενεργειακή μετάβαση σε καθαρές μορφές ενέργειας θα πραγματοποιηθεί με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης; Μπορεί να διασφαλίσει ότι οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες θα έχουν πρόσβαση σε καθαρή ενέργεια σε προσιτές τιμές; Μήπως ότι οι πολίτες θα συμμετέχουν ενεργά και θα έχουν λόγο σε αυτόν τον τεράστιο μετασχηματισμό;
Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι αρνητική. Το ειδικό τέλος, από μόνο του, δεν συνιστά μηχανισμό κοινωνικής δικαιοσύνης ούτε εγγύηση συμμετοχής των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση.
Από την «ανταποδοτικότητα» στη συμμετοχή
Η επίτευξη των στόχων του 2030 και η πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς τη συμπόρευση με την κοινωνία. Αυτό σημαίνει μετάβαση από τα αποσπασματικά «ανταποδοτικά», σε ουσιαστικά οφέλη για τους πολίτες, μέσα από τη δίκαιη ανάπτυξη των ΑΠΕ.
Κοινωνικοί, περιβαλλοντικοί και πολιτικοί φορείς θα μπορούσαν, με την ευκαιρία της Δέσμης Ενεργειακών Μέτρων για τους Πολίτες να αναβαθμίσουν την ατζέντα ανοίγοντας μία συζήτηση και διεκδικώντας πραγματικά οφέλη . Μερικές προτάσεις θα μπορούσαν, σε αυτήν την κατεύθυνση να είναι:
- Ο ορισμός συγκεκριμένου ποσοστού στο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) για ενεργειακές Κοινότητες, κάτι που απουσιάζει έως και σήμερα.
- Η θέσπιση πλαισίου για υποχρεωτική συμμετοχή στα έργα ΑΠΕ από τις τοπικές κοινωνίες.
- Η δυνατότητα εξαγοράς μεριδίων στα έργα ή ακόμη και η δωρεάν απόδοση ποσοστού στις επενδύσεις ώστε, να ενισχυθεί η τοπική αποδοχή των έργων.
- Η λήψη μέτρων για να διασφαλιστεί ο έλεγχος και η απόλυτη διαφάνεια στην αξιοποίηση του Ειδικού Τέλους των ΑΠΕ από τους ΟΤΑ.
- Η σύσταση Επιτροπής Πολιτών όπου θα εγκρίνει και άρα, θα νομιμοποιεί το σχέδιο αξιοποίησης των σχετικών κονδυλίων από τους ΟΤΑ.
- Να αποσαφηνιστεί, με σχετική νομοθετική ρύθμιση, ότι η κατ’ εξαίρεση χρήση του ειδικού τέλους των ΑΠΕ για την κάλυψη λειτουργικών αναγκών των ΟΤΑ, δεν έχει μετατραπεί σε κανόνα.
Κείμενο πολιτικής στο Ινστιτούτο ΕΝΑ. Η πλήρης ανάλυση εδώ
* Η Ινώ Σιώζιου είναι ειδική σε θέματα ενεργειακής πολιτικής και περιβάλλοντος, MSc Environment & Resource Management (Vrije University Amsterdam)-
- Διαβάστε ακόμη στο Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης
Χρηματιστήριο ενέργειας: Τι είναι και πώς εξηγούνται οι υψηλές τιμές στην Ελλάδα
Ο Ίκαρος τσακίστηκε στις ανεμογεννήτριες
Ενεργειακή μετάβαση & κοινωνική υπεραξία των Ενεργειακών Κοινοτήτων στην Ελλάδα
