Πέραν των πολιτικών συζητήσεων η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή έχει προκαλέσει μεταξύ άλλων και έντονη νομική αντιπαράθεση γύρω από το κατά πόσο οι ισραηλινές επιθέσεις εναντίον του Ιράν έρχονται σε αντίθεση με το διεθνές δίκαιο ή όχι.
Οι μεν υποστηρίζουν πως το Ισραήλ παραβίασε το διεθνές δίκαιο με το να επιτεθεί σε ένα άλλο κράτος, οι δε ισχυρίζονται ότι το Ισραήλ απειλείται εδώ και χρόνια από το Ιράν, το οποίο βρίσκεται επιπλέον στα πρόθυρα απόκτησης πυρηνικών όπλων.
Ποια πλευρά όμως έχει δίκιο, εάν εξετάσει κανείς το ζήτημα αποκλειστικά και μόνο υπό το πρίσμα των διατάξεων του διεθνούς δικαίου;
Πώς αξιολογούν οι αναλυτές τις ισραηλινές επιθέσεις;
Η ισραηλινή πολιτική ηγεσία δήλωσε πως οι επιθέσεις εναντίον πυρηνικών εγκαταστάσεων στο Ιράν αποτελούν μέρος της αυτοάμυνας του Ισραήλ.
Στο διεθνές δίκαιο υπάρχουν πολύ συγκεκριμένοι κανόνες σχετικά με την αυτοάμυνα, όπως για παράδειγμα τα άρθρα 2 και 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Είναι πιο πιθανό οι ισραηλινές επιχειρήσεις να τοποθετούνται στο πλαίσιο μίας λεγόμενης «αποτρεπτικής» επίθεσης.
«Η δική μου εντύπωση είναι πως η πλειοψηφία των νομικών αναλυτών βλέπει [την επίθεση του Ισραήλ] ως μία περίπτωση "απαγορευμένης αυτοάμυνας”», παρατηρεί στην DW ο Ματίας Γκόλντμαν, καθηγητής Νομικής και ειδικός στο Διεθνές Δίκαιο στο Πανεπιστήμιο EBS του Βισμπάντεν. «Οι προϋποθέσεις της αυτοάμυνας είναι μάλλον αυστηρές. Απαιτείται επικείμενη επίθεση που δεν μπορεί να αποτραπεί με άλλον τρόπο. Στο πλαίσιο αυτής της προϋπόθεσης καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα πως μάλλον δεν υπήρχε επικείμενη επίθεση από το Ιράν», αναφέρει ο Γκόλντμαν.
Εξάλλου, το Ισραήλ δεν παρουσίασε αποδείξεις σχετικά με το γιατί εκτίμησε πως η πυρηνική απειλή του Ιράν ήταν τόσο άμεση, ενώ βάσει των πληροφοριών των ΗΠΑ εκτιμάται πως το Ιράν απείχε περί τα τρία χρόνια από την κατασκευή μίας πυρηνικής βόμβας.
Παρά την απειλητική ρητορική μεταξύ Ισραήλ και Ιράν εκτιμάται πως ήταν μάλλον εντελώς απίθανο να αποφασίσει το Ιράν να διεξάγει πυρηνική επίθεση εναντίον του Ισραήλ μέσα σε αυτόν τον μήνα.
«Δείτε την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου», λέει ο Γκόλντμαν. «Αμφότερες πλευρές είχαν πυρηνικά όπλα και βασίζονταν στην αρχή της βέβαιης αμοιβαίας καταστροφής – δεν χρησιμοποιούσαν δηλαδή τα πυρηνικά τους όπλα, επειδή γνώριζαν πως τα αντίποινα θα ήταν μοιραία. Αυτός είναι ο λόγος που το γεγονός και μόνο της κατοχής πυρηνικών όπλων δεν μπορεί να θεωρηθεί επικείμενη επίθεση».
Το ίδιο το Ισραήλ έχει ήδη απροσδιόριστο αριθμό πυρηνικών όπλων, χωρίς όμως ποτέ να υπογράψει τη Συνθήκη μη διάδοσης των πυρηνικών όπλων του ΟΗΕ και δεν επιτρέπει διεθνείς επιθεωρήσεις στις εγκαταστάσεις του.
Ήταν το Ισραήλ σε αυτοάμυνα;
Σε κείμενό τους στην ιστοσελίδα Just Security οι Ισραηλινοί καθηγητές Νομικής Αμιτσάι Κόεν και Γιούβαλ Σάνι συμφωνούν πως μία επίθεση σε κατάσταση αυτοάμυνας θα ήταν παράνομη. Ωστόσο, οι δύο νομικοί προσθέτουν πως η επίθεση στο Ιράν πρέπει στην πραγματικότητα να αξιολογηθεί στο πλαίσιο της ευρύτερης σύγκρουσης.
Ο Μάικλ Σμιτ, Αμερικανός καθηγητής Δημοσίου Δικαίου, επιχειρηματολογεί σε άλλη ιστοσελίδα πως η σοβαρότητα της ιρανικής πυρηνικής απειλής σημαίνει πως η έννοια της αυτοάμυνας μπορεί να ερμηνευτεί πιο διασταλτικά.
Ο Σμιτ ωστόσο παραδέχεται πως πρόκειται για μία «δύσκολη περίπτωση», επειδή το Ισραήλ είχε και άλλες διαθέσιμες επιλογές πέραν της χρήσης στρατιωτικής ισχύος. Μία άλλη προϋπόθεση για την επίθεση σε αυτοάμυνα είναι πως μία χώρα θα πρέπει να έχει εξαντλήσει πρώτα όλες τις άλλες επιλογές της – και ο Σμιτ παρατηρεί πως οι διαπραγματεύσεις ΗΠΑ-Ιράν για τα πυρηνικά βρίσκονταν σε εξέλιξη, όταν το Ισραήλ επιτέθηκε.
Υπάρχει πάντως και ένας ακόμα λόγος που οι περισσότεροι νομικοί εκτιμούν πως η επίθεση του Ισραήλ αντιβαίνει στο διεθνές δίκαιο. Όπως επισημαίνει στην DW ο Μάρκο Μιλάνοβιτς, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιου του Ρέντινγκ στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι σχετικές διατάξεις έχουν θεσπιστεί με περιοριστικό σκοπό – επιδιώκοντας δηλαδή «να περιορίσουν όσο το δυνατόν περισσότερο την ανάγκη να καταφύγει μία χώρα στη χρήση βίας» και όχι «να δημιουργήσουν παραθυράκια που θα μπορεί να εκμεταλλευτεί κάθε κράτος που θέλει να βομβαρδίσει μία άλλη χώρα».
Το δίκαιο του πολέμου
Παράλληλα, ακόμα και στον πόλεμο υπάρχει νομικό πλαίσιο. Τα αντιμαχόμενα μέρη δεν μπορούν για παράδειγμα να στοχοποιούν αμάχους, όπως αναφέρει στην DW ο Τομ Ντανενμπάουμ, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Tufts University της Βοστώνης.
«Οι στόχοι γίνονται στρατιωτικοί στόχοι, όταν διά τη φύσης, του σκοπού, της τοποθεσίας ή της χρήσης τους συμβάλλουν αποτελεσματικά στις στρατιωτικές δράσεις», επισημαίνει ο ειδικός. Αυτό αφορά για παράδειγμα τις ισραηλινές επιθέσεις εναντίον Ιρανών πυρηνικών επιστημόνων στα σπίτια τους: πολλοί νομικοί εξηγούν πως το να δουλεύει απλώς κάποιος σε ένα πυρηνικό πρόγραμμα δεν το καθιστά κιόλας μάχιμο και άρα και θεμιτό στρατιωτικό στόχο.
Οι ιρανικοί βομβαρδισμοί έχουν σκοτώσει επίσης αμάχους στο Τελ Αβίβ – παρ' ότι, όπως τονίζει ο Ντανενμπάουμ, «ακόμα και όταν επιτίθεται κανείς σε στρατιωτικούς στόχους, οφείλει να λάβει όλα τα δυνατά μέτρα, προκειμένου να περιορίσει τη ζημιά για τους αμάχους», όπως και «να μην επιτίθεται, εφ' όσον η προβλεπόμενη ζημιά για τους αμάχους είναι υπερβολική συγκριτικά με το προσδοκώμενο στρατιωτικό επίτευγμα».
Είναι αμφίβολο πάντως αν όλα αυτά απασχολήσουν κάποια στιγμή τη δικαιοσύνη στο πλαίσιο κάποιας δίκης ενώπιον ενός διεθνούς δικαστηρίου. Ορισμένοι ειδικοί εκτιμούν πως μία τέτοια υπόθεση θα μπορούσε να δικαστεί στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ή στο ΕΔΔΑ.
«Τα περισσότερα ζητήματα τέτοιου είδους όμως σχετικά με τη χρήση βίας δεν φτάνουν στο δικαστήριο», δηλώνει ο Μιλάνοβιτς. «Επιλύονται με άλλους τρόπους, επειδή είναι υπερβολικά πολιτικά, υπερβολικά μεγάλα ζητήματα» και συνήθως διευθετούνται με τη διπλωματία, παρατηρεί ο ειδικός.
Υποβαθμίζοντας το διεθνές δίκαιο
Για πολλούς νομικούς μία από τις πιο ανησυχητικές πτυχές του ζητήματος είναι η έμμεση υποστήριξη πολλών κρατών προς τον μάλλον αντικείμενο στο διεθνές δίκαιο ορισμό του Ισραήλ για την αυτοάμυνα.
Για παράδειγμα, χωρίς να γίνεται βέβαια ρητή μνεία στις επιθέσεις της 13ης Ιουνίου εναντίον του Ιράν, η γερμανική κυβέρνηση έχει δηλώσει επανειλημμένως πως «το Ισραήλ έχει το δικαίωμα να αμυνθεί».
«Φυσικά και το Ισραήλ έχει το δικαίωμα να αμυνθεί – αυτό το δικαίωμα όμως περιορίζεται από το διεθνές δίκαιο», υπογραμμίζει ο Μιλάνοβιτς. Εάν αρχίσουμε να ερμηνεύουμε διασταλτικά τους κανόνες περί αυτοάμυνας, τότε το περιεχόμενο και ο σκοπός τους διαβρώνονται και μαζί τους και το σύστημα του διεθνούς δικαίου συνολικά.
Στο παρελθόν παρόμοιο ζήτημα είχε τεθεί και με την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003, με αιτιολογία ισχυρισμούς πως το Ιράκ είχε στην κατοχή του «όπλα μαζικής καταστροφής».
Όπως παρατηρεί ο Μιλάνοβιτς, «το νομικό επιχείρημα της Ρωσίας [για την εισβολή στην Ουκρανία] είναι στην πραγματικότητα πολύ παρόμοιο με αυτό του Ισραήλ», με τον Πούτιν να ισχυρίζεται πως κάποια στιγμή στο μέλλον η Ουκρανία και το ΝΑΤΟ θα μας επιτεθούν και γι' αυτό κάνουμε ό,τι κάνουμε. «Αυτό όμως δεν είναι πραγματικά αυτοάμυνα», καταλήγει ο ειδικός. «Αυτό είναι απλώς ότι λες πως δεν σου αρέσει κάποιος, νομίζεις ότι αυτός αποτελεί απειλή και επομένως νομίζεις πως έχεις το δικαίωμα να διεξάγεις πόλεμο. Το διεθνές δίκαιο όμως δεν λέει τίποτα τέτοιο».
