Η συνείδηση για αιώνες θεωρούνταν αποκλειστικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου εγκεφάλου. Όμως μια διαφορετική, ριζοσπαστική πρόταση επανέρχεται στο προσκήνιο: ο πανψυχισμός, η ιδέα ότι κάθε κομμάτι της ύλης, από φυτά και ζώα έως άτομα και ηλεκτρόνια, διαθέτει κάποιο είδος εμπειρίας, όσο αμυδρό κι αν είναι.
Καθώς οι νευροεπιστήμονες δυσκολεύονται να εξηγήσουν πώς προκύπτει το υποκειμενικό βίωμα από καθαρά φυσικές δομές, η πρόταση ότι η συνείδηση υπάρχει εξ αρχής στη φύση – και απλώς οργανώνεται πιο σύνθετα στους ανθρώπους – κερδίζει προσοχή.
Από τον Θαλή στον Χουάνγκ: Μια μακρά φιλοσοφική γραμμή
Ο πανψυχισμός δεν είναι νέο φαινόμενο. Στον 6ο αιώνα π.Χ., ο Θαλής ο Μιλήσιος πίστευε ότι οι μαγνήτες «έχουν ψυχή» επειδή κινούν σίδηρο.
Ο Αναξαγόρας έλεγε πως «κάθε πράγμα περιέχει ένα μέρος νου».
Οι Στωικοί μιλούσαν για ένα σύμπαν εμψυχωμένο από το λογικό «πνεύμα» (λόγος), ενώ ο Πλωτίνος έβλεπε την κοσμική συνείδηση να εκπορεύεται από ένα ενιαίο «Ένα».
Αναγεννησιακοί στοχαστές, όπως ο Τζορντάνο Μπρούνο, υιοθέτησαν την ιδέα ενός σύμπαντος γεμάτου έμβιους κόσμους. Παρά την κυριαρχία του μηχανιστικού μοντέλου της επιστήμης, αυτές οι ιδέες δεν χάθηκαν ποτέ εντελώς.
Στον Διαφωτισμό, ο Καρτέσιος διαχώρισε τη σκέψη από την ύλη, αλλά ο Λάιμπνιτς πρότεινε τις «μονάδες» (monads) — μικρές μονάδες με δική τους αντίληψη. Αργότερα, ο Γουίλιαμ Τζέιμς και ο Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ υποστήριξαν ότι το συναίσθημα μπορεί να είναι στοιχειώδες χαρακτηριστικό της φύσης.
Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου έδωσε νέο νόημα:
Aν η ζωή και ο νους εξελίσσονται σταδιακά, τότε ίσως η συνείδηση δεν εμφανίζεται ξαφνικά, αλλά ενισχύεται όσο η ύλη οργανώνεται
Integrated Information Theory: Το «Φ» της εμπειρίας
Στις αρχές του 21ου αιώνα, ο νευροεπιστήμονας Τζούλιο Τονόνι εισήγαγε την Θεωρία Ολοκληρωμένης Πληροφορίας (Integrated Information Theory – IIT). Σύμφωνα με την IIT:
Η συνείδηση ενός συστήματος αντιστοιχεί στην ποσότητα ολοκληρωμένης πληροφορίας που αυτό παράγει, μετρημένη από έναν αριθμό που ονομάζεται Φ
Υψηλό Φ σημαίνει πλούσια, ενοποιημένη εμπειρία. Χαμηλό Φ, αμυδρή ή απούσα επίγνωση.
Κρίσιμο στοιχείο της θεωρίας είναι ότι η συνείδηση δεν εξαρτάται από τον παρατηρητή, αλλά αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό του συστήματος. Άρα μπορεί να προκύψει σε εγκεφάλους, σε υπολογιστικά δίκτυα ή και, θεωρητικά, σε ένα κομμάτι σιλικόνης, εφόσον η πληροφοριακή δομή είναι αρκετά πολύπλοκη.
Πειράματα με αναισθητικά δείχνουν ότι όσο βαθύτερη η αναισθησία, τόσο πιο χαμηλό το Φ του εγκεφάλου. Οι μετρήσεις παραμένουν δύσκολες, αλλά υποστηρίζουν ότι το IIT είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφική υπόθεση.
Ποιοτικά βιώματα και μηχανές με επίγνωση;
Η IIT επιχειρεί ακόμη να χαρτογραφήσει τα «ποιοτικά δεδομένα» (qualia) — τις βασικές αισθητηριακές εμπειρίες όπως το κόκκινο, ο πόνος, η γεύση. Υποστηρίζει ότι διαφορετικά «σχήματα» ολοκληρωμένης πληροφορίας αντιστοιχούν σε διαφορετικά είδη εμπειρίας.
Η θεωρία ήδη επηρεάζει τεστ συνείδησης σε μηχανές, με αυξανόμενες πρακτικές και ηθικές συνέπειες. Αν η δομή είναι σωστή, τότε ίσως η συνείδηση δεν περιορίζεται στη βιολογία.
Η κβαντική εκδοχή: Από τα μικροσωληνάρια στον νου
Μια άλλη θεωρία – πιο αμφιλεγόμενη – είναι η Orch-OR (Orchestrated Objective Reduction), του φυσικού Ρότζερ Πένροουζ και του αναισθησιολόγου Στιούαρτ Χάμεροφ.
Υποστηρίζουν ότι η συνείδηση προκύπτει από κβαντικούς υπολογισμούς μέσα στα μικροσωληνάρια των νευρώνων. Όταν αυτά τα κβαντικά κύματα καταρρεύσουν, προκύπτει μια «στιγμή συνείδησης» – λόγω φαινομένων που σχετίζονται με κβαντική βαρύτητα.
Οι επικριτές αμφισβητούν αν τέτοια κβαντικά φαινόμενα είναι καν εφικτά στο «ζεστό και θορυβώδες» περιβάλλον του εγκεφάλου. Οι υποστηρικτές τους παραπέμπουν σε κβαντικά φαινόμενα σε φωτοσύνθεση, που αποδεικνύουν ότι η φύση μπορεί να κάνει το απίθανο.
Το πρόβλημα του συνδυασμού και γιατί όλα αυτά έχουν σημασία
Η κύρια τεχνική πρόκληση για τον πανψυχισμό είναι το λεγόμενο «πρόβλημα του συνδυασμού»:
Ακόμα κι αν τα ηλεκτρόνια έχουν κάποιου είδους εμπειρία, πώς συνδυάζονται όλα αυτά τα μικρά βιώματα για να προκύψει η ανθρώπινη συνείδηση;
Δεν υπάρχει προς το παρόν μηχανισμός που να εξηγεί αυτή τη συγχώνευση.
Ωστόσο, η ιδέα παραμένει ζωντανή, γιατί προσφέρει μια εναλλακτική στο δυϊσμό:
Αν η εμπειρία δεν «εμφυτεύεται» στην ύλη, αλλά ταξιδεύει μαζί της από την αρχή, το χάσμα νου–ύλης μικραίνει
Η αναλογία με τη θερμότητα, η οποία κάποτε θεωρούνταν «ουσία» και τώρα ερμηνεύεται ως κίνηση μορίων, δείχνει γιατί αυτό το ενδεχόμενο είναι επαναστατικό.
Ένα σύμπαν με επίγνωση;
Οι επιστήμονες συνεχίζουν να μετρούν το Φ, να αναζητούν κβαντικές υπογραφές στη βιολογία και να αναπτύσσουν νέα εργαλεία, ενώ οι φιλόσοφοι ξαναδιαβάζουν τον Πλωτίνο με σύγχρονη οπτική.
Ίσως η συνείδηση δεν είναι σπάνιο στολίδι, αλλά θεμελιώδες στοιχείο του σύμπαντος.
Η πρόκληση δεν είναι να αποδώσουμε νου στα βράχια, αλλά να κατανοήσουμε πώς η φύση συνθέτει τα απλά "μουσικά" μοτίβα της εμπειρίας, στο συμφωνικό έργο που αποκαλούμε "συνειδητή ζωή".
Α.Ν
