Η ηθική ψυχολογία είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο επεξεργαζόμαστε ηθικές ιδέες, του πώς γινόμαστε ηθικά όντα και του πώς ο εγκέφαλός μας διαχειρίζεται ηθικά ζητήματα. Παραλλαγές αυτής της μελέτης εντοπίζονται ήδη στον Πλάτωνα και τον Κομφούκιο, ενώ σήμερα ο τομέας γνωρίζει τεράστια άνθηση, καθώς στοχαστές από διάφορους κλάδους – όπως η φιλοσοφία, η ψυχολογία και η νευροεπιστήμη – εξετάζουν τις διαφορετικές πτυχές που συνθέτουν τις ηθικές κρίσεις.
Όμως, τι είναι μια ηθική κρίση; Υπάρχει μόνο ένα είδος κρίσης ή χρησιμοποιούμε διαφορετικά είδη ανάλογα με την περίσταση; Είναι όλα ίδια σε γνωστικό επίπεδο;
Ένα νέο άρθρο του Dr. Bertram F. Malle από το Πανεπιστήμιο Brown προτείνει ένα εννοιολογικό πλαίσιο που βοηθά στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι διαμορφώνουμε ηθικές κρίσεις και των παραγόντων που τις επηρεάζουν.
Και κατονομάζει τα τέσσερα είδη κρίσεων που κάνουμε καθημερινά:
Αξιολογήσεις
Πρόκειται για τις απλές εκτιμήσεις που κάνουμε για το αν κάτι είναι καλό ή κακό, θετικό ή αρνητικό. Το κάνουμε σχεδόν για τα πάντα, ακόμα και σε μη ηθικά ζητήματα – όπως όταν αξιολογούμε ένα κείμενο – και ο εγκέφαλός μας είναι εξαιρετικά γρήγορος σε αυτό.
Ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι αρχίζουμε να εκτιμούμε το καλό ή το κακό μιας κατάστασης μέσα σε μισό δευτερόλεπτο από τη στιγμή που λαμβάνουμε τις σχετικές πληροφορίες.
Αυτή η πρώτη εκτίμηση δεν περιλαμβάνει όλα τα δεδομένα που απαιτούνται για πιο σύνθετες κρίσεις, αλλά θέτει τη βάση για την περαιτέρω ηθική επεξεργασία.
Κρίσεις κανονι(στι)κότητας
Αυτή η ευρεία κατηγορία αφορά τον καθορισμό του αν μια πράξη ή ένα γεγονός είναι αποδεκτό, επιτρεπτό ή ταμπού. Η κρίση αυτή σχετίζεται, αλλά δεν εξαρτάται, από την αξιολόγηση που κάνουμε.
Ενώ οι αξιολογήσεις μπορούν να αφορούν οποιοδήποτε αντικείμενο ή ενέργεια, οι κρίσεις κανονι(στι)κότητας περιορίζονται στις πράξεις και συχνά αναφέρονται στο μέλλον. Είναι λιγότερο αυθόρμητες από άλλες κρίσεις, καθώς χρησιμοποιούνται για να καθορίσουν τι πρέπει να γίνει πριν ακόμα ληφθεί κάποια απόφαση. Εμπλέκουν συνήθως αφηρημένες έννοιες αρετής και αξίας και συχνά απαιτούν περισσότερη σκέψη.
Κρίσεις εσφαλμένης πράξης
Αυτές συνδυάζουν στοιχεία από τις προηγούμενες δύο κατηγορίες για να εντοπίσουν σκόπιμες παραβιάσεις κανόνων που θεωρούνται σοβαρές. Ο εγκέφαλός μας μπορεί να το κάνει αυτό με μεγάλη ακρίβεια σε λιγότερο από μισό δευτερόλεπτο. Σε πειράματα όπου ζητήθηκε από συμμετέχοντες να κρίνουν αν μια πράξη είναι ηθικά εσφαλμένη ή ουδέτερη, το ποσοστό ακρίβειας άγγιξε το 90% όταν τους δόθηκε ελάχιστος επιπλέον χρόνος.
Αν και παρόμοιες, οι κρίσεις εσφαλμένης πράξης διαφέρουν από τις κρίσεις κανονιστικότητας. Μελέτες που ζήτησαν από ανθρώπους να κατατάξουν πράξεις ως επιτρεπτές ή ηθικά εσφαλμένες έδειξαν ότι οι συμμετέχοντες συχνά θεωρούσαν μια πράξη ταυτόχρονα λανθασμένη, αλλά επιτρεπτή – όπως το να τραβήξει κάποιος έναν μοχλό για να σώσει πέντε ανθρώπους εις βάρος ενός άλλου στο κλασικό ηθικό δίλημμα του τρόλεϊ.
Ομοίως, οι κρίσεις αυτές διαφέρουν από τις αξιολογήσεις, καθώς η έννοια της «εσφαλμένης πράξης» είναι αμιγώς ηθική. Για παράδειγμα, μπορεί να κρίνουμε ένα αστείο ως «κακό», αλλά δεν θα το θεωρήσουμε «ηθικά λανθασμένο», εκτός αν είναι σεξιστικό, ρατσιστικό ή με κάποιον άλλο τρόπο προσβλητικό.
Κρίσεις απόδοσης ευθύνης
Το τέταρτο αυτό είδος κρίσης, είναι και το πιο σύνθετο. Αν οι κρίσεις εσφαλμένης πράξης συνδυάζουν αξιολογήσεις και κρίσεις κανονιστικότητας με έναν νέο τρόπο, τότε οι κρίσεις ευθύνης συνδυάζουν και τα τρία προηγούμενα είδη. Εδώ εμπλέκονται παράγοντες όπως η πρόθεση και η αιτιολόγηση – για παράδειγμα, οι περισσότεροι θα αποδώσουν λιγότερη ευθύνη σε κάποιον που ρίχνει κατά λάθος το ποτήρι με το γάλα, από κάποιον που το πετάει επίτηδες στο πάτωμα.
Όπως και οι υπόλοιπες αντιδράσεις μας, η κρίση απόδοσης ευθύνης συμβαίνει γρήγορα. Ο εγκέφαλός μας αρχίζει να αποδίδει ευθύνες σε λιγότερο από δύο δευτερόλεπτα. Και πέρα από το ότι αποτελεί ένα κοινωνικό εργαλείο, μας βοηθά να κατανοούμε τις ευθύνες των άλλων, αλλά και να ρυθμίζουμε τη δική μας ηθική συμπεριφορά στο μέλλον.
Ποια είναι η χρησιμότητα όλων αυτών;
Ίσως το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι η ταχύτητα με την οποία ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις ηθικές πληροφορίες. Μέσα σε λιγότερο από δύο δευτερόλεπτα αφού δούμε μια ενέργεια με ηθική διάσταση, ο εγκέφαλός μας έχει ήδη σχηματίσει μια βασική κρίση για το αν ήταν καλή ή κακή, ηθικά λανθασμένη ή όχι και ποιος ευθύνεται για αυτήν.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι κάποιες από αυτές τις γρήγορες αποφάσεις μπορεί να είναι εσφαλμένες, καθώς βασίζονται σε προϋπάρχουσες προκαταλήψεις και περιορισμένες πληροφορίες.
Το τετραμερές αυτό πλαίσιο μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε, ότι κάθε ηθική κατάσταση μπορεί να εξεταστεί από πολλές διαφορετικές οπτικές. Είναι απολύτως φυσιολογικό να έχουμε φαινομενικά αντιφατικές απόψεις για ένα ζήτημα.
Κάτι μπορεί να είναι ταυτόχρονα «κακό» και «εσφαλμένο» – όπως το να αφήσουμε έναν άνθρωπο να τον χτυπήσει ένα τρόλεϊ – αλλά και «επιτρεπτό», εάν η εναλλακτική ήταν να αφήσουμε πέντε άλλους ανθρώπους να τους χτυπήσει. Το άτομο που τραβά τον μοχλό στο δίλημμα του τρόλεϊ μπορεί να είναι «υπεύθυνο», αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο που θα ήταν κάποιος που σπρώχνει έναν άνθρωπο στις ράγες για να σταματήσει το τρόλεϊ.
