Η φιλοσοφία παρέχει έναν ανεκτίμητο τρόπος σκέψης. Η μελέτη της σε κάνει να βλέπεις τον κόσμο πιο καθαρά – ή πιο σκοτεινά, αναλόγως την οπτική. Όμως, η ανάγνωση φιλοσοφικών κειμένων δεν είναι πάντα απολαυστική. Κείμενα όπως η Κριτική του Καθαρού Λόγου του Καντ ή η διαλεκτική του Χέγκελ απαιτούν θάρρος, υπομονή και συχνά… πολύ καφέ.
Αν όμως θέλετε να γνωρίσετε μερικές από τις βαθύτερες φιλοσοφικές ανησυχίες της ανθρωπότητας, χωρίς να βυθιστείτε σε πυκνά θεωρητικά κείμενα, η λογοτεχνία έχει τον τρόπο της. Παρακάτω θα δούμε πέντε λογοτεχνικά έργα που εξερευνούν με μοναδικό τρόπο θέματα όπως η ηθική, η επιθυμία, η αποξένωση και η φύση της ύπαρξης.
"Αυτοί που φεύγουν από την Όμελας", Ούρσουλα Λε Γκεν (1973)
Μια παραβολή για την ηθική του ωφελιμισμού
Στην Όμελας, μια ιδανική πόλη χαράς και αρμονίας, η ευδαιμονία των κατοίκων εξαρτάται από ένα κρυφό, αποτρόπαιο μυστικό: την ατέρμονη δυστυχία ενός αθώου παιδιού. Οι πολίτες, όταν ενηλικιώνονται, μαθαίνουν την αλήθεια. Κάποιοι αποδέχονται τη θυσία. Άλλοι, απλώς φεύγουν.
Η ιστορία αυτή, αν και σύντομη, αποτελεί μια οξεία κριτική στον ωφελιμισμό, την ηθική θεωρία που υποστηρίζει ότι η ηθικά σωστή πράξη είναι εκείνη που αποφέρει το μεγαλύτερο καλό στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων. Μα είναι ποτέ σωστό να θυσιάσεις έναν για χάρη των πολλών;
Η Λε Γκεν δεν απαντά, απλώς δείχνει τους ανθρώπους που απομακρύνονται από την Όμελας και μας αφήνει να σκεφτούμε γιατί.
"Όνειρο του Ερυθρού Θαλάμου", Τσάο Σουετσίν (1791)
Βουδισμός, Ταοϊσμός και η ματαιότητα του κόσμου
Ένα από τα μεγαλύτερα έργα της κινεζικής λογοτεχνίας, το Όνειρο του Ερυθρού Θαλάμου αφηγείται την παρακμή μιας πλούσιας οικογένειας κατά την ύστερη δυναστεία Τσινγκ. Ο τίτλος και μόνο παραπέμπει στην ψευδαισθησιακή φύση του κόσμου, όπως αυτή εκφράζεται στη βουδιστική και ταοϊστική σκέψη.
Με φόντο τον ερωτικό πόνο, τις πολιτικές ίντριγκες και την κοινωνική αποσύνθεση, το έργο μιλά για την προσκόλληση στον υλικό κόσμο και την ψευδαίσθηση της σταθερότητας. Η οικογένεια Τζια, αιχμάλωτη των επιθυμιών της, καταρρέει μαζί με τις βεβαιότητες μιας ολόκληρης εποχής.
Ο αναγνώστης, διαβάζοντας, νιώθει σαν τον ίδιο τον Λίθο της αφήγησης - ένα αισθανόμενο ον που παρατηρεί τον κόσμο και πονά για όσα δεν μπορεί να αλλάξει.
"Solaris", Στάνισλαβ Λεμ (1961)
Τι σημαίνει να κατανοείς τον Άλλον;
Ένα από τα πιο βαθιά έργα επιστημονικής φαντασίας του 20ού αιώνα, το Solaris δεν αφορά εξωγήινους, αλλά τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης. Μια ομάδα επιστημόνων μελετά έναν πλανήτη καλυμμένο από έναν παράξενο, ζωντανό ωκεανό. Ο πλανήτης φαίνεται να επικοινωνεί μαζί τους, δημιουργώντας υλοποιήσεις από τις πιο ενοχλητικές αναμνήσεις και ενοχές τους.
Ο Λεμ θέτει το φιλοσοφικό ερώτημα του “προβλήματος των άλλων συνειδήσεων”: Πώς ξέρουμε ότι οι άλλοι – ή οι Άλλοι – έχουν συνείδηση; Πώς μπορούμε να επικοινωνήσουμε με κάτι που δεν μοιράζεται καμία από τις ανθρώπινες παραδοχές;
Το Solaris δεν δίνει απαντήσεις, μόνο αγωνία και συνειδητοποίηση της ανθρώπινης περιορισμένης αντίληψης. Ένα έργο για το υπαρξιακό κενό ανάμεσα στην εμπειρία και τη γνώση.
"Καντίντ ή η Αισιοδοξία", Βολταίρος (1759)
Μια φιλοσοφική σάτιρα με σπαρταριστή ειρωνεία
Με έναν ήρωα αφελή και έναν δάσκαλο που πιστεύει ακράδαντα ότι “όλα είναι για καλό”, ο Βολταίρος σατιρίζει ανελέητα τον φιλοσοφικό αισιοδοξισμό του Λάιμπνιτς, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ο Θεός δημιούργησε “τον καλύτερο δυνατό κόσμο”.
Ο Καντίντ και οι σύντροφοί του περνούν μέσα από κάθε λογής δεινά – πολέμους, βασανιστήρια, σεισμούς, δουλεία – μέχρι που καταρρέει κάθε ψευδαίσθηση περί κοσμικής αρμονίας. Η τελική προτροπή του έργου, “να καλλιεργήσουμε τον κήπο μας”, είναι ένας στοχασμός πάνω στην ταπεινή, προσωπική πράξη δημιουργίας και ηθικής ευθύνης.
Ο Βολταίρος, με χιούμορ και σαρκασμό, δείχνει ότι ο κόσμος είναι γεμάτος πόνο και παραλογισμό – κι όμως ο άνθρωπος οφείλει να ζει, να δρα και να μην επαναπαύεται σε ψευδαισθήσεις.
"Η Δίκη", Φραντς Κάφκα (1925)
Η αλλοτρίωση και η γραφειοκρατία ως φιλοσοφικός εφιάλτης
“Κάποιος πρέπει να είπε ψέματα για τον Γιόζεφ Κ., γιατί μια μέρα συνελήφθη χωρίς να έχει κάνει τίποτα.” Έτσι ξεκινά η Δίκη, το εμβληματικό μυθιστόρημα του Κάφκα, που περιγράφει την αγωνιώδη προσπάθεια ενός ανθρώπου να κατανοήσει ένα σύστημα που τον καταδικάζει χωρίς κατηγορητήριο.
Η Δίκη δεν είναι απλώς ένα έργο μυθοπλασίας – είναι μια αλληγορία της ανθρώπινης ύπαρξης στον σύγχρονο, απρόσωπο κόσμο. Η γραφειοκρατία, η αίσθηση της ενοχής χωρίς αιτία, η απώλεια ελέγχου, είναι όλα στοιχεία μιας βαθιάς υπαρξιακής αγωνίας.
Για τους Μαρξιστές φιλοσόφους, ο Κάφκα περιγράφει την αποξένωση του ανθρώπου από τον εαυτό του και τους άλλους στον καπιταλιστικό κόσμο. Για άλλους, είναι μια υπαρξιακή παραβολή για τη ζωή ως ανεξήγητη, άδικη και παράλογη.
Όπως και να έχει, η Δίκη δεν εξηγεί τη φιλοσοφία – τη ζεις, τη νιώθεις, την υφίστασαι.
Εν ολίγοις, η φιλοσοφία δεν βρίσκεται μόνο στα πανεπιστημιακά συγγράμματα, αλλά και στην τέχνη που μιλά για τον άνθρωπο και την αγωνία του. Αυτά τα πέντε έργα δεν παρουσιάζουν θεωρίες, τις υποβάλλουν σε δοκιμασία. Και με τον τρόπο τους, τις κάνουν αληθινές.
A.N
