Από την "κρίση της Δημοκρατίας" μέχρι την "επιδημία μοναξιάς", τα κοινωνικά αφηγήματα που κυριαρχούν στα μέσα και τον δημόσιο διάλογο έχουν λιγότερα δεδομένα απ’ όσα νομίζουμε. Και περισσότερη ψυχολογία. Το μυαλό μας επιθυμεί απλές, γραμμικές αφηγήσεις. Όμως η κοινωνία σπάνια ακολουθεί ευθεία πορεία.
Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, είμαστε πιο επιρρεπείς από ποτέ να βλέπουμε τάσεις, μοτίβα, κρίσεις και καταρρεύσεις - ακόμα και όταν δεν υπάρχουν. Οι τίτλοι μιλούν για «κρίση Δημοκρατίας», «επιδημία μοναξιάς», «κατάρρευση της ενσυναίσθησης» και «εκφυλισμό της κοινωνικής συνοχής». Όμως, όπως αποδεικνύεται, πολλά από αυτά τα αφηγήματα δεν βασίζονται σε σταθερά δεδομένα, αλλά σε κάτι πολύ πιο ανθρώπινο: την ανάγκη μας να βγάλουμε νόημα από ένα ασταθές και πολύπλοκο κόσμο.
Η «κρίση της Δημοκρατίας» είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2010, ο δημόσιος διάλογος έχει κατακλυστεί από την πεποίθηση ότι οι δημοκρατίες καταρρέουν και τα αυταρχικά καθεστώτα κερδίζουν έδαφος. Όμως, όπως απέδειξε πρόσφατη ανάλυση των πολιτικών επιστημόνων Andrew Little και Rachel Meng, μεγάλο μέρος αυτού του αφηγήματος βασίζεται σε υποκειμενικές εκτιμήσεις και όχι σε μετρήσιμα, αντικειμενικά δεδομένα.
Όταν εξετάζουν πραγματικούς δείκτες, όπως ο βαθμός ανταγωνισμού στις εκλογές ή οι θεσμικοί περιορισμοί στην εξουσία, οι ερευνητές διαπιστώνουν μια πολύ πιο σταθερή εικόνα: κάποιες χώρες πράγματι οπισθοχωρούν, άλλες όμως κάνουν άλματα προς τη Δημοκρατία. Η παγκόσμια εικόνα δεν δείχνει κατάρρευση, δείχνει πολυμορφία.
Παρόμοια είναι η περίπτωση της «επιδημίας μοναξιάς», την οποία επικαλούνται παγκόσμιοι οργανισμοί, πολιτικοί και γιατροί. Η ιδέα ότι ζούμε στην πιο απομονωμένη εποχή της ιστορίας είναι εξαιρετικά δημοφιλής. Όμως τα στοιχεία είναι, το λιγότερο, ανάμεικτα.
Μια μετα-ανάλυση του 2022, που συγκέντρωσε στοιχεία από πολλές χώρες, δεν εντοπίζει καθολική αύξηση της μοναξιάς. Σε κάποιες χώρες αυξάνεται, σε άλλες μειώνεται και στις περισσότερες παραμένει σταθερή. Ακόμα και στους εφήβους, που θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτοι, η εικόνα δεν είναι γραμμική, ούτε ανησυχητική παντού.
Το ίδιο συμβαίνει και με την υποτιθέμενη «παρακμή της ενσυναίσθησης». Μια πολυσυζητημένη μελέτη του 2011 έδειξε ότι οι Αμερικανοί φοιτητές έδειχναν μειωμένα επίπεδα ενσυναίσθησης σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες. Όμως τα νεότερα δεδομένα δείχνουν ανάκαμψη και παράλληλη αύξηση σε πράξεις αλληλεγγύης, όπως ο εθελοντισμός ή οι δωρεές.
Παρόλα αυτά, το κοινό εξακολουθεί να πιστεύει ότι η ενσυναίσθηση καταρρέει. Η απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην αντίληψη είναι αξιοσημείωτη.
Η πραγματική τάση: Πολυπλοκότητα
Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει, δεν είναι μια κοινωνία που ξεγλιστρά στο χάος, αλλά ένας κόσμος που γίνεται πιο πολύπλοκος και δύσκολα κατανοητός με απλές αφηγήσεις.
Μια εκτενής έρευνα σε 76 χώρες, που καλύπτει πάνω από τέσσερις δεκαετίες (1981–2022), καταγράφει ριζικές αποκλίσεις στις κοινωνικές αξίες - για την διακοπή κύησης, τη μετανάστευση, την υπακοή των παιδιών, ακόμη και την ηθική αποδοχή της δωροδοκίας.
Το μόνο που μπορεί να πει κανείς με σιγουριά είναι πως η ανθρωπότητα δεν αλλάζει με τον ίδιο ρυθμό παντού, ούτε προς την ίδια κατεύθυνση.
Γιατί όμως βλέπουμε παντού τάσεις;
Η απάντηση ίσως κρύβεται στην ψυχολογία. Συγκεκριμένα, σε ένα φαινόμενο που ονομάζεται παρειδωλία - την ανθρώπινη τάση να βλέπει νόημα σε ασαφή ερεθίσματα. Όπως βλέπουμε πρόσωπα στα σύννεφα ή μορφές στη σκιά, έτσι και στην πλημμυρίδα πληροφοριών του σήμερα, ο νους μας αρπάζεται από ό,τι μοιάζει κατανοητό: ένα μοτίβο, μια «τάση», ένα φταίξιμο.
Η γραμμικότητα προσφέρει παρηγοριά. Η απλότητα καθησυχάζει. Οι άνθρωποι δεν αντέχουν εύκολα το χάος. Και τα κοινωνικά αφηγήματα, ακόμη κι όταν είναι λανθασμένα, προσφέρουν κάτι πιο σημαντικό από την ακρίβεια: νόημα.
Η ψευδαίσθηση της προόδου (ή της παρακμής)
Η ανάγκη για νόημα οδηγεί και σε άλλα γνωστικά λάθη.
Πολλοί πιστεύουν ότι η πρόοδος σε θέματα ισότητας (φυλετικής, έμφυλης, κοινωνικής) είναι συνεχής και ανοδική, ενώ στην πραγματικότητα προχωρά με πισωγυρίσματα.
Άλλοι πιστεύουν ότι η ηθική ή η αλληλεγγύη έχουν καταρρεύσει, ενώ οι μετρήσεις δείχνουν ελάχιστη ή καθόλου μεταβολή τις τελευταίες δεκαετίες.
Η κοινωνία δεν καταρρέει. Ούτε ακμάζει γραμμικά. Απλώς εξελίσσεται με τρόπους που δύσκολα χωρούν σε τίτλους ή hashtags.
Ίσως δεν ζούμε τόσο «πρωτοφανείς» καιρούς
Εν τέλει, η επιθυμία μας να κατανοήσουμε τον κόσμο μέσω γενικών «τάσεων» είναι ανθρώπινη. Αλλά όπως μας δείχνουν τα δεδομένα, το πραγματικό ζητούμενο δεν είναι να βρούμε μία αφήγηση που να τα εξηγεί όλα, αλλά να αποδεχτούμε τη μη γραμμικότητα και τη σύνθετη φύση της κοινωνικής ζωής.
Ίσως η πιο παρήγορη σκέψη να μην είναι ότι «κάτι αλλάζει ριζικά», αλλά ότι πολλά από αυτά που ζούμε, τα έχουμε ξαναδεί. Κι ότι σε τελική ανάλυση, η κοινωνία αλλάζει αργά, αθόρυβα και όχι πάντα όπως περιμένουμε.
